استودان های هزار و پانصد ساله زرقان
•
استودان های هزار و پانصد ساله زرقان
راز های سر به مهر ایران زبان می گشایند
نویسنده: دکتر محمدجعفر ملک زاده
از جمله آثار باستانی ایران که در سرتاسر این کشور و سرزمین های مجاور آن هنوز پا بر جاست استودان ها است. این آثار مربوط به دورانی است که مردم ایران پیرو کیش زردشتی بودند.
استودان ها یا گورخانه های ایران کاربرد خود را رفته رفته، همچنان که مردم به دین اسلام می گرویدند از دست می داد تا در سده های بعد که اکثریت مردم مسلمان شدند منحصر به مناطق زردشتی نشین شد. استودان های یزد، کرمان و تهران تا پنجاه سال گذشته هنوز مانند روزگاران پیش گورخانه مردگان زردشتیان این شهرها بود. امروزه با تغییر در شیوه دفن مردگان زردشتی، استودان های این شهر ها نیز متروکه و تبدیل به آثار تاریخی و فرهنگی شده است. اکنون در جهان، تنها زردشتیان یا پارسیان هندوستان هستند که مردگان خود را به شیوه باستان در استودان ها می گذارند تا طعمه کرکس ها شوند. در آنجا هم، با افزایش جمعیت انسان ها و شمار کرکس ها این شیوه با دشواری روبرو شده است. پژوهشگرانی که در این زمینه تحقیق کرده اند تا کنون مطلبی در خصوص استودادن های زرقان منتشر نکرده اند. این مقاله به منظور معرفی استودان های زرقان است و برای روشن شدن جزئیات باستان شناسانه و تاریخی این موضوع، تحقیقات بیشتری باید صورت گیرد.
استودان چیست؟
استودان به معنی «استخواندان» است. زردشتیان ایران استودان را «دادگاه» و زردشتیان هندوستان آن را «دخمو» به معنی «دخمه» می نامیدند. احتمالاً «دادگاه» تغییر شکل یافته «داغگاه» است که به معنی محلی است که در آن مردگان را می سوزانند و این شاید یادگار دورانی باشد که ایرانیان مردگان خود را می سوزاندند. رسم سوزاندن مردگان را مغان دوران ساسانی منع کردند. «دخمه» کلمه فارسی از «دخمک» پهلوی است که اصطلاحاً به معنی گور زردشتیان یا استودان است. مجموعه استودان ها را در زبان پهلوی «دخمکستان» می گویند.
استودان محوطه ای دایره مانند با کف و دیوارهای سنگی است. وسعت استودان بستگی به نیاز دارد و ممکن است به اندازه یک یا چند گور باشد. بلندی دیواره پیرامون استودان از یک تا سه، چهار متر است و معمولاً یک راه یا در به درون دارد. دیوار استودان گاهی از سنگ با آژند ساروج یا گچ و گاهی فقط از سنگ لاشه است که به صورت خشکه چین روی هم چیده شده است. استودان ها را معمولاً روی کوه و در بلندی های نه چندان مرتفع می ساخته اند. بلندی محل استودان روی کوه نباید زیاد باشد زیرا حمل مردگان بدانجا دشوار می شود. در ارتفاع خیلی کم هم نباید باشد زیرا به محل رفت و آمد مردم نزدیک است و کرکس ها کمتر در آنجا جمع می شوند.
در باور زردشتیان خاک را نباید با لاشه انسان یا جانوران آلوده کرد. از این روی است که زردشتیان مردگان خود را در استودان یا گورهای سنگی می گذاشتند. معماری استودان ها از نوع بسیار ساده تا نوع کامل و پیچیده آن متغیر است و تابع جمعیت وتوانایی مالی مردم هر محل است. در ایران همه این انواع معماری را می توان یافت.
زرقان کجاست؟
زرقان شهری باستانی در میانه راه شیراز به تخت جمشید است و در دامنه کوه زرقان واقع شده است. نام این شهر را «زرقان» می نویسند اما در تداول مردم «زرغون» خوانده می شود. «زرغون» در زبان پهلوی به معنی جای سرسبز است. مردم زرقان مسلمانند و مانند دیگر جاهای فارس به فارسی و با لهجه زرقانی سخن می گویند.
اطلاعات مستندی در دست نیست تا بدانیم مردم زرقان کی به آیین مسلمانی روی آوردند و استودان های خود را ترک کردند. اما احتمالاً زودتر از مردم شهر استخر که همسایه آنها بودند، مسلمان شدند. مردم شهر بزرگ و پر جمعیت استخر که توانایی ایستادگی بیشتری در برابر سپاه عرب داشتند و چندین بار «غدر» کردند، سرانجام پس از ایستادگی ها و شکست های پی درپی تسلیم شدند و اسلام آوردند. بنابراین مردم زرقان احتمالاً در همان سده نخست هجری مسلمان شده اند. در نتیجه استودان های زرقان بیش از هزار و چهار صد سال است که متروک شده و مرده ای در آن گذاشته نشده است و این موضوع قدمت آنها را نشان می دهد.
استودان های زرقان
بیشترین استودان های زرقان روی کوه زرقان و در نزدیکی «پوزه زرقان» قرار دارد. پوزه زرقان در واقع دماغه کوه زرقان است که در غرب زرقان و کنار راه شیراز _ تخت جمشید واقع شده است. کوه زرقان در این محل از ارتفاع صفر شروع می شود و با شیب نسبتاً ملایمی در بالای شهر زرقان به ارتفاع پانصد متری می رسد. بنابراین رفت و آمد و حمل اجساد به بالای کوه از این نقطه بسیار آسان است. به همین دلیل بیشترین استودان های زرقان را روی همین بخش از کوه زرقان و در ارتفاع حدود یکصد متری از سطح زمین ساخته اند. استودان های پوزه زرقان در چند ردیف و هر ردیف روی یک خط الرأس کوه و به فواصل پنجاه تا صد متر از یکدیگر قرار گرفته اند. دیوارهای استودان ها همگی از سنگ لاشه و به صورت خشکه چینی ساخته شده است. امروزه این دیوارها کمابیش فرو ریخته است. بیشترین ارتفاع آنها در حالت فروریختگی ? متراست و قطر خارجی دایره استودان ها از ? تا ?? متر است.
احتمالاً برای هموارتر کردن راه رفت و آمد در کوه بوده است. ظاهر سنگ چین ها حکایت از دیرینگی دست کم هزار ساله آنها دارد. یکی از دو گورستان قدیمی و بزرگ زرقان که هنوز از آن استفاده می شود گورستان «سینه سیمی» یا «سیدنسیمی» در دامنه همین کوهی قرار دارد که استودان ها بر فراز آن واقع شده اند. معمولاً در نزدیکی استودان ها و در پایین کوه ساختمان هایی وجود داشته که در آن خویشان تازه در گذشته مراسم پس از مرگ را برگزار می کرده اند و نگهبانان استودان در سه روز پس از مرگ آتش می افروخته اند. در یزد، تهران و کرمان این ساختمان ها هنوز وجود دارد. چنین محلی به صورت بسیار ساده و ابتدایی آن که بیشتر از سنگ چین درست شده بود در محلی به نام «شازده قاسم» تا سی سال پیش وجود داشت و مردم در آن شمع و چراغ می افروختند.
مجموعه ای پراکنده از استودان های زرقان در یکی از دره های سرسبز «کوه بلند» قرار دارد. کوه بلند در جنوب زرقان قرار گرفته است. این دره را «دره راست» و دره مجاور آن را «دره چپ» می گویند. احتمالاً چنین دخمه گاهی در دره چپ هم وجود دارد. استودان های دره راست به سبب قرار گرفتن در کمر کش کوه معمولاً کوچک و یک تا دو نفره است.
منبع: magiran.com > روزنامه ایران > شماره 3479 1/3/85 > صفحه 14 اجتماعی> متن
راز های سر به مهر ایران زبان می گشایند
نویسنده: دکتر محمدجعفر ملک زاده
از جمله آثار باستانی ایران که در سرتاسر این کشور و سرزمین های مجاور آن هنوز پا بر جاست استودان ها است. این آثار مربوط به دورانی است که مردم ایران پیرو کیش زردشتی بودند.
استودان ها یا گورخانه های ایران کاربرد خود را رفته رفته، همچنان که مردم به دین اسلام می گرویدند از دست می داد تا در سده های بعد که اکثریت مردم مسلمان شدند منحصر به مناطق زردشتی نشین شد. استودان های یزد، کرمان و تهران تا پنجاه سال گذشته هنوز مانند روزگاران پیش گورخانه مردگان زردشتیان این شهرها بود. امروزه با تغییر در شیوه دفن مردگان زردشتی، استودان های این شهر ها نیز متروکه و تبدیل به آثار تاریخی و فرهنگی شده است. اکنون در جهان، تنها زردشتیان یا پارسیان هندوستان هستند که مردگان خود را به شیوه باستان در استودان ها می گذارند تا طعمه کرکس ها شوند. در آنجا هم، با افزایش جمعیت انسان ها و شمار کرکس ها این شیوه با دشواری روبرو شده است. پژوهشگرانی که در این زمینه تحقیق کرده اند تا کنون مطلبی در خصوص استودادن های زرقان منتشر نکرده اند. این مقاله به منظور معرفی استودان های زرقان است و برای روشن شدن جزئیات باستان شناسانه و تاریخی این موضوع، تحقیقات بیشتری باید صورت گیرد.
استودان چیست؟
استودان به معنی «استخواندان» است. زردشتیان ایران استودان را «دادگاه» و زردشتیان هندوستان آن را «دخمو» به معنی «دخمه» می نامیدند. احتمالاً «دادگاه» تغییر شکل یافته «داغگاه» است که به معنی محلی است که در آن مردگان را می سوزانند و این شاید یادگار دورانی باشد که ایرانیان مردگان خود را می سوزاندند. رسم سوزاندن مردگان را مغان دوران ساسانی منع کردند. «دخمه» کلمه فارسی از «دخمک» پهلوی است که اصطلاحاً به معنی گور زردشتیان یا استودان است. مجموعه استودان ها را در زبان پهلوی «دخمکستان» می گویند.
استودان محوطه ای دایره مانند با کف و دیوارهای سنگی است. وسعت استودان بستگی به نیاز دارد و ممکن است به اندازه یک یا چند گور باشد. بلندی دیواره پیرامون استودان از یک تا سه، چهار متر است و معمولاً یک راه یا در به درون دارد. دیوار استودان گاهی از سنگ با آژند ساروج یا گچ و گاهی فقط از سنگ لاشه است که به صورت خشکه چین روی هم چیده شده است. استودان ها را معمولاً روی کوه و در بلندی های نه چندان مرتفع می ساخته اند. بلندی محل استودان روی کوه نباید زیاد باشد زیرا حمل مردگان بدانجا دشوار می شود. در ارتفاع خیلی کم هم نباید باشد زیرا به محل رفت و آمد مردم نزدیک است و کرکس ها کمتر در آنجا جمع می شوند.
در باور زردشتیان خاک را نباید با لاشه انسان یا جانوران آلوده کرد. از این روی است که زردشتیان مردگان خود را در استودان یا گورهای سنگی می گذاشتند. معماری استودان ها از نوع بسیار ساده تا نوع کامل و پیچیده آن متغیر است و تابع جمعیت وتوانایی مالی مردم هر محل است. در ایران همه این انواع معماری را می توان یافت.
زرقان کجاست؟
زرقان شهری باستانی در میانه راه شیراز به تخت جمشید است و در دامنه کوه زرقان واقع شده است. نام این شهر را «زرقان» می نویسند اما در تداول مردم «زرغون» خوانده می شود. «زرغون» در زبان پهلوی به معنی جای سرسبز است. مردم زرقان مسلمانند و مانند دیگر جاهای فارس به فارسی و با لهجه زرقانی سخن می گویند.
اطلاعات مستندی در دست نیست تا بدانیم مردم زرقان کی به آیین مسلمانی روی آوردند و استودان های خود را ترک کردند. اما احتمالاً زودتر از مردم شهر استخر که همسایه آنها بودند، مسلمان شدند. مردم شهر بزرگ و پر جمعیت استخر که توانایی ایستادگی بیشتری در برابر سپاه عرب داشتند و چندین بار «غدر» کردند، سرانجام پس از ایستادگی ها و شکست های پی درپی تسلیم شدند و اسلام آوردند. بنابراین مردم زرقان احتمالاً در همان سده نخست هجری مسلمان شده اند. در نتیجه استودان های زرقان بیش از هزار و چهار صد سال است که متروک شده و مرده ای در آن گذاشته نشده است و این موضوع قدمت آنها را نشان می دهد.
استودان های زرقان
بیشترین استودان های زرقان روی کوه زرقان و در نزدیکی «پوزه زرقان» قرار دارد. پوزه زرقان در واقع دماغه کوه زرقان است که در غرب زرقان و کنار راه شیراز _ تخت جمشید واقع شده است. کوه زرقان در این محل از ارتفاع صفر شروع می شود و با شیب نسبتاً ملایمی در بالای شهر زرقان به ارتفاع پانصد متری می رسد. بنابراین رفت و آمد و حمل اجساد به بالای کوه از این نقطه بسیار آسان است. به همین دلیل بیشترین استودان های زرقان را روی همین بخش از کوه زرقان و در ارتفاع حدود یکصد متری از سطح زمین ساخته اند. استودان های پوزه زرقان در چند ردیف و هر ردیف روی یک خط الرأس کوه و به فواصل پنجاه تا صد متر از یکدیگر قرار گرفته اند. دیوارهای استودان ها همگی از سنگ لاشه و به صورت خشکه چینی ساخته شده است. امروزه این دیوارها کمابیش فرو ریخته است. بیشترین ارتفاع آنها در حالت فروریختگی ? متراست و قطر خارجی دایره استودان ها از ? تا ?? متر است.
احتمالاً برای هموارتر کردن راه رفت و آمد در کوه بوده است. ظاهر سنگ چین ها حکایت از دیرینگی دست کم هزار ساله آنها دارد. یکی از دو گورستان قدیمی و بزرگ زرقان که هنوز از آن استفاده می شود گورستان «سینه سیمی» یا «سیدنسیمی» در دامنه همین کوهی قرار دارد که استودان ها بر فراز آن واقع شده اند. معمولاً در نزدیکی استودان ها و در پایین کوه ساختمان هایی وجود داشته که در آن خویشان تازه در گذشته مراسم پس از مرگ را برگزار می کرده اند و نگهبانان استودان در سه روز پس از مرگ آتش می افروخته اند. در یزد، تهران و کرمان این ساختمان ها هنوز وجود دارد. چنین محلی به صورت بسیار ساده و ابتدایی آن که بیشتر از سنگ چین درست شده بود در محلی به نام «شازده قاسم» تا سی سال پیش وجود داشت و مردم در آن شمع و چراغ می افروختند.
مجموعه ای پراکنده از استودان های زرقان در یکی از دره های سرسبز «کوه بلند» قرار دارد. کوه بلند در جنوب زرقان قرار گرفته است. این دره را «دره راست» و دره مجاور آن را «دره چپ» می گویند. احتمالاً چنین دخمه گاهی در دره چپ هم وجود دارد. استودان های دره راست به سبب قرار گرفتن در کمر کش کوه معمولاً کوچک و یک تا دو نفره است.
منبع: magiran.com > روزنامه ایران > شماره 3479 1/3/85 > صفحه 14 اجتماعی> متن